Departures

کمدی ژاپنی «رفتن ها» نامزد اسکار

 

هفته دیگر در مراسم باشکوهی در تالار کداک لس آنجلس برندگان اسکار اعلام خواهند شد، اما قطع نظر از آنکه کدام یک برنده شوند، مطرح شدن اسامی فیلمهای خارجی زبان به عنوان نامزد اسکار، برای آنها سرنوشت ساز است. اسامی فیلمها برای برگزیده شدن به عنوان نامزد اسکار را معمولا سازمانهای دولتی به برگزارکنندگان اسکار می دهند.

 

فیلم ژاپنی «رفتن ها» یا Departures در این میان اما برای تماشاگران آمریکائی و رای دهندگان اسکار، کمتر شناخته شده است. این فیلم ساده که در خود ژاپن با 3 میلیارد ین فروش، یعنی نزدیک به 34 میلیون دلار، موفقیت خارق العاده ای داشت، حالا که نامزد جایزه اسکار بهترین فیلم خارجی زبان شده، یکباره در دنیا ترکید و در 29 کشور از جمله آمریکا اکران می شود.

 

فیلم کمدی «رفتن ها» داستان یک نوازنده حرفه ای ویلن سل است که بعد از منحل شدن ارکسترش، از سر ناچاری و با کراهت، به حرفه مرده آرائی روی می آورد. کارگردان 53 ساله «یوجیرو تاکی تا» است در 25 سال گذشته بیش از چهل فیلم کمدی و تخیلی ساخته است، انتظار نامزد شدن برای جایزه اسکار را نداشت. او می گوید نامزدی برای اسکار بار دیگر قدرت سینما را به او ثابت کرد که می تواند از مرز زبان عبور کند، و تجلیلی است از کار سخت همکاران او در این فیلم.

 

گزارش تلویزیونی بهنام ناطقی

برخلاف رسم خیلی از کشورها، در ژاپن مرده آرائی هنری است که در حضور بستگان متوفی انجام می شود و به همین جهت، بخشی از آیئن خاکسپاری و یک هنر نمایشی است که قهرمان فیلم به آن جلب می شود. تاکیتا می گوید جزئیات کار مرده آرایان را قبلا نمی دانست. او می افزاید مثل کشورهای دیگر، در ژاپن هم حرفه هائی که با مرده سروکار دارند، برای مردم چندش آورند. اما تاکیتا می گوید در این فیلم می خواهد گرمای انسانی کار مرده آرایان را نمایش دهد و می افزاید کار او به عنوان کارگردان این است که دنیاهائی که معمولا از نظرها پنهان است را در فیلمهایش نشان دهد.

 

موسیقیدان قهرمان فیلم، ابتدا از کار جدیدش مرده آرائی، شرمگین است و آن را حتی از زنش پنهان می کند. تاکیتا می گوید هدف از آرایش مرده این است که سرزنده ترین لحظات زندگی او را یادآور شوند و بازماندگان در این روند، مرگ او را به عنوان یک حقیقت می پذیرند، احساسات مختلفی در آنها بیدار می شود، حتی بعضی به وجد می آیند از اینکه چنین کسی را می شناخته اند.

 

ماساهیرو موتوکی بازیگر نقش مرده آرا، ناچار شد هم نواختن ویلن سل یاد بگیرد هم حرفه مرده آرائی را بیاموزد اما برای تاکیتا، سخت ترین کار پیدا کردن بازیگران رل نعش ها بود. تاکیتا می گوید در میان همکاران فیلم او، کسانی که رل نعش ها را بازی می کردند، کارشان از بقیه سخت تر بود چون باید بدون حرکت می ماندند، ولی البته به کار آنها نمی شود بازیگری اسم داد.

 

* ** * *

 

در سال 2008 که به قول کارشناسان، سینمای ژاپن تکان بزرگی خورد و فیلمهای درخشان زیادی ساخته شد، فیلم «رفتن ها» سرآمد دیگر فیلمها بود، فیلمی که هر چند کمدی است، اما واقعا خنده دار نیست. زیبائی اش در متانت و کم حرفی آن است که عینا از روی کتابهای داستان مصور مدرن ژاپنی، یعنی کتابهای سبک مانگا، ساخته شده. این داستان هم اولش یک منگا بوده. بعد از موفقیت جهانی فیلم «می رقصی؟» Shall We Dance از ماسایوکی سوئو، حدود 12 سال پیش، (1996 بود) سینمای ژاپن موفقیت بزرگ دیگری چه از نظر تائید منتقدان جهانی، و چه از نظر فروش داخلی و بین المللی نداشته. به این ترتیب، حضور این فیلم در میان نامزدهای اسکار، چندان هم دور از ذهن نیست.

 

تاکیتا که به خصوص به خاطر کمدی های سیاهش شهرت دارد، ولی ده سال برای ساختن این فیلم تلاش کرد. اگر رقبائی مثل «والس با بشیر» نداشت، شاید اسکار هم می توانست بگیرد، برای اینکه فیلمی است از یک طرف محافظه کار، و از طرف دیگر، پیشتاز... برخلاف فیلمهای محافظه کار اخیر سینمای ژاپن، تاکیدش بر ناسیونالیسم و شکوه از دست رفته ملی، یا قهرمانان جنگ نیست، بلکه مثل فیلمهای کنسرواتیو آمریکا، جوامع کوچک، پیوندهای خانوادگی و لذت های پیروی از سنت ها را یادآور می شود، ضمن اینکه طبیعت زشت و دهاتی و عقب مانده سنت گرائی را هم از یاد نمی برد. اما از طرف دیگر پیشتاز هم هست، برای اینکه نوعی دورشدن از شهرهای شلوغ و زندگی سبز و فروتنانه و قانع تری را توصیه می کند.

 

موضوع مرده آرائی و مراسم مربوط به تدفین، در خیلی از فیلمهای آمریکائی به صورت دیگری مطرح شده، از جمله همین اخیرا، در سریال تلویزیونی شبکه اچ بی او، به نام «شش فوت زیر خاک» اما من یاد فیلم هیپ هاپ Idlewild می افتم که دو سال پیش آمد که در آن آندره بنجامین از گروه هیپ هاپ Outkast همین نقش را داشت، وردست پدرش، که کار و کسبش تدفین بود.

 

اما در ژاپن، مرده آرای سنتی، اوسای کفن و دفن است -- فقط مرده را آرایش نمی کند بلکه تمام مراحل مرده شوئی و بسته بندی و گذاشتن مرده در تابوت را مطابق تعلیمات دین شینتو انجام می دهد، و کارش این است که بدون اینکه حرف بزند، به بازماندگان نشان دهد که این جسد، در واقع یک جسم بیجان نیست بلکه انسانی است شایسته احترام و عشق، و در واقع، به قول منتقد جپن تایمز، با ظرافت حرکاتش و طرزی که مرده را لمس می کند، به او حالت زنده می دهد.

 

یکی از دلایل موفقیت این فیلم، این است که خلاف انتظار تماشاگر عمل می کند، چون هر چند داستان ساده شروع می شود، اما پیچ و خم های عاطفی و حیرت انگیزی پیدا می کند. در غرب، مثلا در فیلم «دوست داشته شده» The Loved One براساس کتاب اولین وا Evlin Waugh و خیلی فیلمهای دیگر، مرده آرائی تمثیل دروغین بودن مراسم است. مرده ها، عروسکهای بزک شده هستند، که علیرغم آن همه آرایش و چسب و خمیری که روی صورت آنها می گذارند که جوان و زیبا جلوه کنند آنها، روح ندارند. اما در فیلم «رفتن ها» می بینیم که آماده سازی مرده برای به خاکسپاری در فرهنگ ژاپن، کریه و غلوشده نیست، بلکه ساده است و جانبخش.

 

در واقع، به قول برایان هارتهایم، در ماهنامه «هنر آسیای آرام»، جوهر زندگی آن آدم را متبلور می کند، و در فیلم «رفتن ها» با نمایش جزئیات کار مرده آرائی، کارگردان، تاکیتا، می خواهد نشان بدهد چطور شغلی که اجتماع ظاهرا آن خوار و موهن می پندارد، چه اهمیتی می تواند داشته باشد برای بازماندگان زنده، و نشان می دهد که طبیعت هنری این کار، چطور برای هنرمند و نوازنده ای مثل شخصیت اول فیلم، جذاب می شود و چطور از طریق جذب به این شغل، رابطه اش با همسرش عوض می شود و حتی برخوردش با گذشته و دوران بچگی خودش هم تغییر می کند.

کارشناس سینمای ژاپن، آقای هارتهایم، در مقاله خود، می گوید جهانی که در این فیلم تصویر شده به جهان خالص و پاکیزه یک فیلم وسترن درجه شباهت دارد، که اول یک کم چرند و شیره مالی به نظر می رسد، اما زود آدم به آن عادت می کند و حاضر نیست از آن فضا خارج بشود.