Buckminster Fuller: “Retrospective"

معمار آینده نگر، باکمینستر فولر

 

نمایشگاه موزه ی ویتنی  نیویورک از آثار و اندیشه «آینده پرداز» برجسته آمریکائی، باکمینستر فولر -- معمار، مخترع، ریاضی دان و فعال محیط زیست بار دیگر اندیشه پیشتاز او در باره معماری در خدمت «حداکثر بهره، از حداقل امکانات» را یادآورشد. کمتر کسی پیدا می شود که هم فیلسوف و هم پیشه ور، هم مخترع باشد و هم هنرمند، هم شاعر باشد و هم نظریه پرداز حفظ محیط زیست... و  وقتی کسی همه کاره بشود، معمولا نتیجه اش این است هیچکاره می شود. باکمینستر فولر واقعا یک همه کاره هیچکاره بود، و از خیلی جهات دیگر هم جمع اضداد بود. پیغمبری بود بدون دین، دانشمندی بود بدون تحصیل، که دو بار از دانشگاه هاروارد بیرونش انداختند، معماری بود بدون جواز و مدرک.

 

خودش دوست داشت بگوید موفق ترین شکست خورده ی دنیاست، برای اینکه از این همه طرح و نظریه و فلسفه  باکمینسترفولر، که الان در آرشیوی به وزن 45 تن، یعنی 45 هزار کیلو، در دانشگاه استنفورد نگهداری می شود، هیچکدام در زمان خودش و به دست خودش به مرحله تولید نرسید، نمایشگاه مرور بر آثار باکمینستر فولر در موزه ویتنی، تحت عنوان «آغازیدن از جهان» یادآور یاد آور ماموریت شخصی باکمینستر فولر است برای خودش، شبی در 32 سالگی و در نهایت بی پولی و بی کاری با زن و یک بچه، که معروف است گفته است مثل این بود که به او وحی شد، که ماموریتی دارد در این دنیا، که کمتر از تغییر کل جهان نیست و تصمیم گرفت از خودش به عنوان یک خوکچه آزمایشگاهی استفاده کند برای این تجربه عملی، که یک انسان منفرد، به تنهائی قادر به چه کارهائی است، از طرف بشریت و برای کل بشریت. از آن به بعد، باکمینستر فولر تلاش برای رفاه بشریت را آغاز کرد، از طریق تغییر بنیادین همه چیز جهان، و از دو نیاز اصلی بشر شروع کرد، مسکن و حمل و نقل، که می خواست با تولید انبوه و صرفه جوئی رادیکال در مصالح، بهترین و پیشرفته ترین را در اختیار بیشترین قرار دهد.

 

***

 

گزارش بهنام ناطقی

مرد هفتاد ساله ای که اینجا در سبزه زار زیر آفتاب نشسته، مسافری است بلندپرواز درکهکشان، سوار بر کشتی فضاپیمائی به نام «کره زمین» که در 32 سالگی، عمر خود را وقف کرد برای دگرگون کردن جهان و چاره اندیشی برای همسفرانش، میلیاردها انسان آن روز و آینده، با پروژه هایی عظیم ودورپرواز، از جمله حبابی به روی شهر نیویورک برای کنترل هوا، شهرکهائی پرنده در میان ابرها، خانه ای زیر آبی با مجمتع های مسکونی شناور در اقیانوس، برجهای ده طبقه ای سبک و قابل حمل به هر جای دنیا، اتوموبیل سه چرخه ای که قرار بود هلیکوپتر هم بشود، و شهرکهائی از خانه های همشکل پیش ساخته با استفاده از پیشرفتهای بشر در هواپیماسازی.

 

موزه ویتنی نیویورک در نمایشگاه بیسابقه اش در پائیز امسال، منزلگاه های سفر پر بار باکمینستر فولر را به روی نسل امروز گسترده است -- نسلی که در چاره جوئی های باکمینستر فولر برای صرفه جوئی رادیکال در منابع طبیعی کمیاب، چیزی بیشتر از هذیان ذهنی مغشوش می یابد. دینا میلر، برگزار کننده نمایشگاه در موزه ویتنی، در مصاحبه با بهنام ناطقی، از صدای آمریکا، می گوید: «شاخکهای آدم تیز می شود وقتی می بیند نسل های متعدد هنرمندان طی هفتاد سال به یک نفر توجه نشان می دهند. به نظر می رسد امور مورد علاقه فولر، به امروز خیلی مربوط هستند: محیط زیست، قابلیت تجدید منابع، نگاه به آینده از دیدگاه جهانی و دغدغه هنرمندان نسبت به این مسائل، باکمینستر فولر را در محور توجه ها قرار می دهد.»

 

باکمینستر فولر در یک فیلم مستند که در هفتاد سالگی از او درست شده، می گوید نخستین فکر او این بود که چگونه می توان از منابع کره زمین طوری استفاده کرد که همگان از آن بهره مند شوند و از اینجا به فکر ساختن خانه های سبک ده طبقه ای افتاد که می توانستند با استفاده از بالن های پرنده به نقاط مختلف جهان، از جمله قطب شمال منتقل شوند. پروژه بعدی او خانه ای بود برای یک خانوار به شکل کلاه فرنگی، که طبقات آن از یک ستون میانی آویزان می شدند و می توانستند دور همان ستون جمع شوند برای انتقال به شهری دیگر. فولر می گوید خانه ای مشابه که به طور سنتی با مصالح بنائی ساخته شده باشد، 150 تن وزن دارد در حالیکه وزن خانه «دایمکسیون» او از سه تُن تجاوزنمی کرد. دینا میلر، برگزارکننده نمایشگاه می گوید این نمایشگاه در حول دلمشغولی های اصلی باکمینستر فولر طرحریزی شده و این دلمشغولی ها در همه کار های او دیده می شود.

 

فولردر سال 1933 اتوموبیلی ساخت سه چرخه که قرار بود مثل هلیکوپتر قابل پرواز هم باشد. به خاطر پائین بودن مرکز ثقل، این اتوموبیل چپه نمی شد و سه چرخه بودن، قابلیت مانوری بیشتر از اتوموبیل های معمولی به آن داده بود به طوریکه برای دور زدن در خیابانهای تنگ بهتر بود و همچنین به راحتی پارک می شد. بخشی از نمایشگاه به همکاری فولر با شرکت هواپیماسازی بیچ کرفت Beechcraft اختصاص دارد برای تولید خانه های مدور از آلومینوم، که به راحتی قابل حمل و نصب بودند. این خانه ها که هرگز به مرحله تولید انبوه نرسیدند، به کمک بادگیرهای دوار روی سقف تهویه می شدند و انواع وسایل مدرن زندگی در آنها پیش بینی شده بود، مثل هواپیما. روکش این خانه ها از آلومینیوم بود و ستون محوری آنها، از فولاد ضد زنگ درست شده بود به درازای 22 پا و وزن ده پاند، یا پنج کیلو. موزه ویتنی در کنار نمونه یکی از این خانه ها، ماکت دهکده ای که باکمینستر فولر از جمع آنها طرحریزی کرده بود، سفارش داده که بیننده را به ذهنیت او از تولید انبوه و ارزان آینده ای برای استفاده همه بشریت نزدیک می کند.

 

دینا میلر می گوید: «اساس فکرفولر دیدن جهان به صورت یک کل بود و این عقیده که نباید به خط های تمایز ملتها و ادیان اندیشید زیرا همه ابناء بشر در جهان سهیم است و با هم می برد و با هم می بازد؛ و او این فکر را در سال 1927 داشت، دهه ها قبل از آنکه بشری تصویر کره زمین را از فضا ببینند. و ما یادمان می رود که این اندیشه در اواخر دهه 1920 چه قدر نادر بود.»

 

اما طرح و اختراعی که فولر سرانجام بعد از 20 سال کار با آن به شهرت جهانی رسید، گنبد صاف یا Geodesic Dome بود، گنبد سبک و هندسی با استفاده از قطعات پیش ساخته آلومینیومی و پوشش پلکسی گلاس، ساختمانی بود خیره کننده و آینده نگر، ترکیبی بود از هنر و تخیل و صنعت پیشرفته که زینت بخش غرفه آمریکا در نمایشگاه جهانی مونترال در سال 1967 شد، که پیامی برای همه جهان در بر داشت در باره دستاورد آمریکا برای آینده ای روشن برای همه بشریت.  و برای اولین بار جهانیان با معمار آینده پردازی روبرو شدند که برای ساختن فضاهای عظیم از سبک ترین دستمایه ها، راه تازه ای جسته بود.

 

دینا میلر، محقق هنر و برگزار کننده نمایشگاه می گوید: «فولر در طول سالها مفرهای متفاوتی برای یک سری ایده مشخص و مربوط به هم پیدا می کرد، از جمله ماشین، نقشه، یا گنبد صاف و هندسی. همه این ایده ها و نکته ها، حول یک محور دور می زند و آن صرفه جوئی در منابع است. هدف اصلی او این بود: دست یافتن به بیشترین با استفاده از کمترین.»

 

فولر از این ایده ها برای طرح جوامع آینده استفاده می کرد، از جمله انبوه سازی به روی دریا... اندیشه های فولر برای ساختمان سازی، دورپروازانه بودند، بیشتر به افسانه علمی شباهت داشتند تا معماری و مانند طرح های دیگر عمر او، هیچکدام آن طور که می خواست به تولید انبوه نرسیدند و عملی نشدند. دینا میلر می گوید: «ایده های فولر هیچوقت عمومیت نیافتند و از طرح های او هیچوقت ساختمانی به دست خود او ساخته نشد، اما شکل گنبدهندسی او بارها تقلید شده، از جمله مثلا در اپکات سنتر، در دیزنی ورلد Disney World, Florida و برای فولر همین کافی است که این اندیشه ها به امروز بیشتر از گذشته مربوطند، و مردم بیشتری این روزها کتابهای او را می خوانند و معنی آن این است که فولر، شکست خورده نیست، و میراث او بعد از مرگش همچنان ادامه دارد.»

 

***

 

باکی فولر، چهره یگانه ای است از تاریخ معاصر آمریکا، که شاید نسل امروز در ایران با او کاملا آشنا نباشند. جالب است دوره ای که این ابتکار ها مطرح شدند. مثلا، اتوموبیل های هشتاد سال پیش، شکل درشکه بودند، ولی اتوموبیل فولر مثل یک کپسول فضائی بود. کار باکمینستر فولر مصداق آن شعر حافظ است که می گوید فلک را سقف بگشائیم و طرحی نور در اندازیم – نمایشگاه ویتنی نشان می دهد قبل از هر چیز، باکمینستر فولر یک طراح است، و روی هنرمندان و معماران معاصر تاثیر عمیق داشته، و از دید هنرشناسی، ارتباطی وجود دارد بین فرضیه های فولر در باره منابع و بهسازی و تولید انبوه، با زیبائی شناختی امروز، که از ماشین، و تکنولوژی تولید انبوه، ملهم است.

 

فلسفه معماری انسانگرایانه فولر، آن موقع هذیان به نظر می رسید، اما الان که بشریت خود را در چالش با تغییرات جوی و پدیده هائی مثل گرمایش زمین و آلودگی شدید هوا می بیند، جدی گرفته می شود. افکار و پروژه های باکمینستر فولر، در زمان خودشان، موضوع توجه و حساسیت مردم و مطبوعات و دانشگاه ها بودند. در ناخودآگاه جمامع وارد شدند و دیگران را الهام دادند و می دهند. برای این است که او را پیامبر بدون دین می خوانند، و معمار بدون مدرک.

 

او شرکتهای عمده را به این پیشنهادها و اختراع ها جلب کرد و سرمایه های زیادی را جلب کرد در طرح و تحقیق، مثلا در نمایشگاه جهانی شیکاگو، فروشگاه زنجیره ای Marshal Field خانه Dymaxion را در غرفه اش عرضه کرده بود دایمکسیون هاوس... همکاری با هواپیماسازی Beech Aircraft بود که فولر معتقد بود از تکنولوژی هواپیماسازی باید برای ساختن خانه های مقاوم و سبک استفاده کنند، و حاصلش آن طرح خانه های گرد و فلزی بود. شرکت اتوموبیل سازی فورد اولین گنبد جیودیزیک را ساخت. گنبدی که یک واژگان تازه در معماری امروز به وجود آورد که تکرارش را در طرحهای معمارهای عمده از جمله آی. ام. پی I. M. Pei جیمز اینگو فرید James Ingo Freed، رنزو پیانو Renzo Piano و دیگران می بینیم، از جمله لوئی کان Kahn، (گالری هنر دانشگاه ییل Yale) یا نورمن فاستر Norman Foster که خود را رسما مرید باکی فولر اعلام کرده. بعضی از این ایده ها الان هم دور از ذهن هستند، چه رسد به پنجاه سال پیش... ولی شرکتهای عمده آمریکا اسپانسر این طرح ها می شدند.

 

با این حال، هر کدام از اینها، با وعده تولید انبوه و میلیونر شدن صاحبانش درست شده اند، مثل کامپیوتر اپل Apple یا برنامه عامل ویندوز Windows، در همه اینها، یک جور آرزو و تمایل وجود دارد برای گسترش طبقه متوسط در آمریکا و گسترش بی پایان بازارها در سراسر جهان، و این رویائی بود که فولر و شرکتهای عمده آمریکائی در آن مشترک بودند. با این حال، بعضی از این پروژه ها از دید امروز، کهنه شده اند، و مثل فیلمهای افسانه علمی قدیمی، شبیه به آینده ای هستند از دید گذشته، و برخی از این ها هم حاکی از تضادهای غیرقابل توضیح ذهنیت باکمنینستر فولر هستند، که ضمن اینکه به شدت به اصالت فرد و ابتکار شخصی معتقد بود، تا جائی که می خواست ببیند یک آدم با دست خالی چه کاری می تواند از طرف بشریت و برای بشریت انجام دهد، در عین حال، اعتقادش به تولید انبوه مسکن های یک شکل و قالبی، به نوعی نافی همان فردگرائی است برای اینکه یک جور همشکلی را به همه تحمیل می کند که الان نتیجه اش را می بینم در ده ها هزار شهرک زشت با ساختمانهای قالبی که حتی کارآئی و ایجاز طرحهای فولر را هم ندارند، اما در تولید انبوه و قالبی، به ایده ها او شبیه اند. شاید ریشه ی این در بدبینی فولر باشد به ناتوانی ذاتی بشر برای تغییر. فولر در مصاحبه ای در سال 1966 به مجله تایم گفته مخترع شدن او به این دلیل بود که دید انسانها قابل اصلاح نیستند، و می خواست فضاهائی بیافریند که بشر را به مسیر درست هدایت کند.